Làm việc đừng mong dễ thành, việc dễ
thành lòng thường kiêu ngạo – Khổng
Tử
Khổng
Khâu sinh năm 551 trước Tây lịch và mất năm 479 trước Tây lịch, nghĩa là ngay
chính giữa một thời đại dài 500 năm mà lịch sử gọi là thời Xuân Thu Chiến Quốc.
Lúc đó Trung Quốc đã có gần bốn ngàn năm lịch sử rồi. Theo sử Trung Quốc thì vị
vua đầu tiên là Phục Hi (4480-43 65 trước Tây lịch) đã đặt ra tám quẻ bói toán
để dò ý trời đất, quỷ thần. Niên đại có thể không được chính xác, nhưng sự kiện
này chứng tỏ rằng ngay từ một thời đại rất xa xưa, khi hầu như cả nhân loại còn
rất bán khai thì xã hội Trung Quốc đã tiến hoá đến mức những băn khoăn siêu
hình đã xuất hiện.
- |
| Khổng Tử (551 - 479 TCN) |
Thời
đại của Khổng Tử là thời Xuân Thu Chiến Quốc, cũng là thời nhà Chu, một triều đại
kéo dài hơn 900 năm, từ thế kỷ 12 đến thế kỷ 3 trước Tây lịch. Nửa đầu nhà Chu
rất ổn định, nhưng từ nửa sau thế lực của chính quyền trung ương suy yếu đi, đến
độ phải dời đô về phương Đông để tránh giặc. Các nước chư hầu không còn thần phục
trung ương nữa, mặc sức tranh giành và thôn tính lẫn nhau. Xã hội Trung Quốc từ
ngày lập quốc đến rất lâu sau khi Khổng Tử ra đời và mất đi, cần nhấn mạnh là rất
lâu sau khi Khổng Tử mất, được chia làm ba giai cấp vương hầu, quân tử và tiểu
nhân. Sự phân chia này thuần tuý dựa vào chỗ đứng trong xã hội chứ không mang một
nội dung đạo đức nào. Vương hầu là những quí tộc giàu có, có đất đai và nông
nô. Tiều nhân, còn gọi là dân, là nhưng nông nô bần cùng sống dưới sự thống trị
của giai cấp quí tộc, dĩ nhiên giai cấp tiểu nhân chiếm tuyệt đại đa số trong
xã hội. Quân tử là giai cấp trung gian giúp giai cấp quí tộc thống trị giai cấp
tiểu nhân.
Khổng
Tử con của một vị quan nhỏ nước Lỗ tên là Thúc Lương Ngột. Năm 19 tuổi ông được
bổ nhiệm vào chức vụ một quan thu thuế, rồi sau đó được cử trông coi đàn súc vật
dùng vào việc cúng tế. Vào thời đại đó, cúng tế trời đất quỉ thần là một việc
quan trọng hàng đầu. Theo sử sách thì Khổng Tử say mê việc cúng tế ngay từ hồi
còn thơ ấu cho nên thạo việc cúng tế rất sớm; ngay khi ông còn trẻ đã có những
gia đình gởi con theo ông học nghề cúng. Như vậy nghề chính của Khổng Tử là
nghè thầy cúng. Hai nghề thu thuế và thày cúng đã có ảnh hưởng quyết định lên
cá tính của ông. Trong suốt cuộc đời, Khổng Khâu rất trọng sự chính xác và các
nghi thức, ông tin vào những sự huyền bí mà không bao giờ thắc mắc. Rất xuất sắc
trong cúng tế, Khổng Khâu được vua nước Lỗ gởi về kinh đô nhà Chu để học hỏi
thêm về lễ nghi. Nhờ cuộc du học đó mà ông rất được kính trọng khi trở về nước
Lỗ. Cần nhấn mạnh là vào thời đó cúng là việc quan trọng nhất. Các triều đình
có hai loại quan, loại quan Chúc lo việc cúng tế và loại quan Sử lo việc lo việc
thường ngày; nhưng quan Chúc cao hơn quan Sử vì cúng tế được coi là cao nhất.
Tuy vậy, vua nước Lỗ vẫn không tin dùng ông. Mãi tới năm 51 tuổi, một tuổi rất
cao vào thời đó, Khổng Tử mới được bổ nhiệm vào chức Trung Đô Tể và sau đó
thăng dần tới chức tướng quốc, chức vụ đứng đầu các quan. Theo sách sử thì ông
trị nước rất nghiêm minh và đã đem lại ổn định và phồn thịnh cho nước Lỗ. Nhưng
chỉ một năm sau khi nhận chức tướng quốc, ông từ chức vì một lý do rất nhỏ mọn:
vua nước Lỗ đã không chia phần thịt cho ông trong buổi tế Giao. Từ đó ông bắt đầu
một cuộc hành trình vất vả dài 11 năm qua nhiều nước để xin làm quan, nhưng ông
không được vua nào dùng cả. Khi ông chán nản trở về nước Lỗ thì đã 68 tuổi, ông
bỏ mộng làm quan và tập trung cố gắng để viết sách.
Phần
lớn nhân sinh quan của Khổng Khâu được ghi chép lại trong sách Luận Ngữ. Khổng
Khâu làm công việc đào tạo ra các quân tử, ông vạch ra một người quân tử kiểu mẫu.
Thường thường những lời giáo huấn của Khổng Khâu có hai vế: Người quân tử thì...
còn kẻ tiểu nhân thì.... Khổng Tử không tiết kiệm lời đề cao người quân tử và
cũng không tiếc lời mạt sát đám tiểu nhân. Ông đứng hẳn về phía các vua chúa.
Trong lịch sử Trung Hoa và thế giới chưa có ai có thái độ khinh bỉ đối với quần
chúng bằng ông. Điều rất đáng ngạc nhiên là tuyệt đại đa số những người bàn luận
về Khổng Giáo không hiểu ý nghĩa của những từ ngữ quân tử và tiểu nhân ở vào thời
đại của Khổng Khâu (và rất lâu sau khi ông đã qua đời) nên họ thường hay coi sĩ
và quân tử là những giá trị tinh thần, biểu tượng của một nhân cách, một đạo đức
và họ hay đồng hoá sĩ và quân tử với sự cao thượng. Thực ra nho chỉ là những
người học để ra làm quan, sĩ là những nho được tuyền chọn để được huấn luỵện
thành quan, quân tử là một giai cấp, giai cấp của kẻ sĩ, nhưng kẻ làm tay sai
cho các vua chúa để thống trị quần chúng. Còn tiểu nhân chỉ có nghĩa là quần
chúng mà thôi. Có thể với thời gian ý nghĩa của những danh từ tiểu nhân, quân tử
đã biến đổi, nhưng ở vào thời đại của Khổng Khâu và rất lâu sau khi ông đã qua
đời đó chỉ là những thành phần xã hội. Giai cấp quân tử, hay sĩ, do đâu mà có?
Đó có thể là những người trong giai cấp tiểu nhân may mắn được các vua chúa tin
dùng, nâng đỡ rồi nhờ chức vụ mà đạt tới sự hiểu biết hơn quần chúng. Đó cũng
có thể là những quí tộc sa sút, hay những người thua trận được kẻ chiến thắng
dùng làm tay chân.
Trong
việc biên soạn sách, Khổng Khâu hoàn toàn không sáng tác gì cả mà chỉ ghi chép
những gì đã có sẵn. Ông nói: Ta chỉ thuật lại mà không sáng tác, ta tin và
thích những gì của đời xưa (thuật nhi bất tác, tín nhi hiếu cổ). Đó không phải
là một câu nói khiêm tốn như ta có thể nghĩ mà là cả một tín chỉ của Khổng
Khâu. Ông coi những triết lý và hiểu biết của người xưa là đầy đủ và hoàn chỉnh,
đời sau cứ thế mà theo không được sửa đổi, thêm bớt gì cả. Khổng Khâu chép lại
năm cuốn sách được gọi là Ngũ Kinh, Kinh Dịch (bói toán), Kinh Thư (văn từ của
các vua quan), Kinh Thi (các bài thơ và các bài hát), Kinh Lễ (các nghi thức về
cúng tế và hội họp trong triều đình) và Kinh Nhạc. Ngoài ra Khổng Khâu còn soạn
ra bộ sách Xuân Thu, cũng được gọi là kinh, chủ yếu kể chuyện về các vua chúa
nước Lỗ. Các cuốn kinh này đều đã bị thất lạc. Đến khi nhà Hán trọng nho học mới
cho tìm lại nhưng không được bao nhiêu. Các đệ tử hậu bối của Khổng Tử thêm bớt
vào rất nhiều, tạo thành năm cuốn sách gọi là Ngũ Kinh: Kinh Dịch, Kinh Thư,
Kinh Lễ, Kinh Thi và Kinh Xuân Thu. Riêng Kinh Nhạc chỉ còn lại một chương được
cho vào Kinh Lễ.
Các
nho sĩ đời sau còn viết ra bốn cuốn sách khác là Đại Học, Trung Dung, Luận Ngữ
và Mạnh Tử. Bốn cuốn sách này, được gọi chung là Tứ Thư Đại Học (do người học
trò của Khổng Tử là Tăng Tử viết) và Trung Dung (do người học trò của Tăng Tử
là Khổng Cấp viết) thật ra chỉ là một số chương đã có trong Kinh, Luận Ngữ (do
Tăng Tử và các môn đệ soạn) ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử; Mạnh Tử là
cuốn sách do Mạnh Tử, tên thật là Mạnh Kha, sinh ra hơn một trăm năm sau ngày
Khổng Tử mất, và các môn đệ của ông, chép lại những lời nói của Mạnh Tử.
Tứ
Thư và Ngũ Kinh được coi như những cuốn sách căn bản của Nho Giáo, trong đó Luận
Ngữ quan trọng hơn cả. Khổng Giáo, hay đúng hơn là Nho Giáo, đã được nhiều đóng
góp của nhiều nho sĩ qua nhiều thời đại. Trong nhưng nho sĩ này, người nổi tiếng
nhất là Mạnh Tử; tên Mạnh Tử được ghép liền với Khổng Tử, Khổng Giáo vì thế còn
được gọi là đạo Khổng Mạnh. Sau Mạnh Tử khoảng nửa thế kỷ còn một nho sĩ rất xuất
sắc khác là Tuân Tử. Tuân Tử vừa có khả năng lý luận xuất chúng lại vừa có óc
phê phán, ông bài bác tinh thần thủ cựu của những người đi trước đả phá sự mê
tín vào thần linh, đề cao vai trò của giáo dục. Tuân Tử rất phóng khoáng, đi rất
sâu vào tâm lý con người và phân tích khá cặn kẽ về sự hiểu biết. Ông là một
triết gia thực sự và lẽ ra đã phải mở đường cho Nho Giáo đổi mới và tiến lên.
Tiếc rằng ông bị cả một khối nho sĩ đông đảo chê bai, các vua chúa dĩ nhiên
cũng không chấp nhận sự phóng khoáng của ông nên Tuân Tử không được coi là
thánh hiền và tư tưởng của ông không được đề cao.
0 comments: